BhG 13.21

analiza syntaktyczna

puruṣaḥ hi (zaiste człowiek) prakṛti-sthaḥ (przebywający w przyrodzie) prakṛti-jān guṇān (przymioty zrodzone z przyrody) bhuṅkte (spożywa).
asya [puruṣasya] (tego człowieka) guṇa-saṅgaḥ (lgnięcie do przyrody) sad-asad-yoni-janmasu (narodzin w dobrych i złych łonach) kāraṇam [ucyate] (zwane jest przyczyną).

tłumaczenie polskie

Człowiek przebywający w przyrodzie smakuje przymiotów zrodzonych z przyrody.
Jego lgnięcie do przyrody jest przyczyną narodzin w dobrych i złych łonach.

analiza gramatyczna

puruṣaḥ	–	puruṣa 1i.1 m. – człowiek (od: √ pur – poprzedzać, prowadzić lub √ pṝ – napełniać, odżywiać, puru – obfitość, pūru – ludzie);
prakṛti-sthaḥ	–	prakṛti-stha 1i.1 m. ; yaḥ prakṛtau tiṣṭhati saḥ – ten, który przebywa w przyrodzie (od: pra- √ kṛ – stwarzać, prakṛti – natura, podstawa, praprzyczyna, przejawiony świat; √ sthā – stać, stha – na końcu złożeń: znajdujący się w);
hi	–	av. – ponieważ, albowiem, właśnie, zaiste, z pewnością;
bhuṅkte	–	√ bhuj (cieszyć się, jeść, posiadać) Praes. Ā 1c.1 – spożywa, cieszy się;
prakṛti-jān	–	prakṛti-ja 2i.3 m. ; prakṛteḥ jātān iti – zrodzonych z przyrody (od: pra- √ kṛ – stwarzać, prakṛti – natura, podstawa, praprzyczyna, przejawiony świat; √ jan – rodzić się, ja – na końcu wyrazów: zrodzony);
guṇān	–	guṇa 2i.3 m. – cechy, przymioty, zalety, sznury (od: √ grah – chwytać);
kāraṇam	–	kāraṇa 1i.1 n. – przyczyna, powód, motyw, zasada, środek (od: √ kṛ – robić, karaṇa – czyn, bezpośrednia przyczyna, instrument, pomocnik);
guṇa-saṅgaḥ	–	guṇa-saṅga 1i.1 m. ; TP : guṇaiḥ saṅga iti – lgnięcie do przymiotów (od: √ grah – chwytać, guṇa – cecha, zaleta, sznur; sam- √ gam – schodzić się lub √ sañj – lgnąć, sklejać, kurczowo trzymać, przywiązywać się, wchodzić w kontakt, saṅga – lgnięcie, zejście się, związek, towarzystwo, nadzieje, pragnienia, przywiązania);
asya	–	idam sn. 6i.1 n. – tego;
sad-asad-yoni-janmasu	–	sad-asad-yoni-janman 7i.3 m. ; TP : yāni janmāni satīṣu [devādi-]yoniṣv asatīṣu [tiryagādi-]yoniṣu santi teṣu – w tych narodzinach, które mają miejsce w łonach dobrych [począwszy od niebian] i w łonach złych [począwszy od zwierząt] (od: √ as – być, sant  – prawdziwy, będący, istniejący, esencja; a-sant – nieprawdziwy, nieistniejący; yoni – łono, pochwa, miejsce powstania, źródło; √ jan – rodzić, janman – narodziny);

warianty tekstu

hi → ‘pi (chociaż);
puruṣaḥ prakṛti-stho hi → puruṣaḥ sukha-duḥkho hi (człowiek zaiste ma szczęście i cierpienie);
guṇa-saṅgo ‘sya → guṇa-saṃgasya  (lgnięcia do przymiotów);

Śāṃkara

yat puruṣasya sukha-duḥkhānāṃ bhoktṛtvaṃ saṃsāritvam ity uktaṃ tasya tat kiṃ-nimittam ity ucyate—
puruṣo bhoktā prakṛti-sthaḥ | prakṛtāv avidyā-lakṣaṇāyāṃ kārya-karaṇa-rūpeṇa pariṇatāyāṃ sthitaḥ prakṛti-sthaḥ | prakṛtim ātmatvena gataḥ ity etat | hi yasmāt | tasmād bhuṅkte upalabhata ity arthaḥ | prakṛtijān prakṛtito jātān sukha-duḥkha-mohākārābhivyaktān guṇān sukhī, duḥkhī, mūḍhaḥ, paṇḍito’ham ity evam | satyām apy avidyāyāṃ sukha-duḥkha-moheṣu guṇeṣu bhujyamāneṣu yaḥ saṅga ātma-bhāvaḥ saṃsārasya sa pradhānaṃ kāraṇaṃ yasya puruṣasya janmanaḥ | sa yathā-kāmo bhavati tat kratur bhavati [bhāvātmauttaṃ 4.4.5] ity ādi śruteḥ | tad etad āha—kāraṇaṃ hetur guṇa-saṅgo guṇeṣu saṅgo’sya puruṣasya bhoktuḥ sad-asad-yoni-janmasu | satyaś cāsatyaś ca yonayaḥ sad-asad-yonayas tāsu sad-asad-yonuṣu janmāni sad-asad-yoni-janmāni, teṣu sad-asad-yoni-janmaṣu viṣaya-bhūteṣu kāraṇaṃ guṇa-saṅgaḥ | athavā, sad-asad-yoni-janmasu asya saṃsārasya kāraṇaṃ guṇa-saṅga iti saṃsāra-pada-madhyāhāryam | sad-yonayo devādi-yonayaḥ | asad-yonayaḥ paśvādi-yonayaḥ | sāmarthyāt sad-asad-yonayaḥ manuṣya-yonayo’py aviruddhāḥ draṣṭāvyāḥ ||
etad uktaṃ bhavati—prakṛti-sthatvākhyāvidyā guṇeṣu ca saṅgaḥ kāmaḥ saṃsārasya kāraṇam iti | tac ca parivarjanāya ucyate | asya ca nivṛtti-kāraṇaṃ jñāna-vairāgye sa-saṃnyāse gītā-śāstre prasiddham | tac ca jñānaṃ purastād upanyastaṃ kṣetra-kṣetrajña-viṣayaṃ yaj jñātvāmṛtam aśnute [gītā 12.13] iti | uktaṃ cānyāpohenātad-dharmādhyāropeṇa ca

Rāmānuja

evam anyonyasaṃsṛṣṭayoḥ prakṛtipuruṣayoḥ kāryabheda uktaḥ; puruṣasya svatas svānubhavaikasukhasyāpi vaiṣayikasukhaduḥkhopabhogahetum āha
guṇaśabdaḥ svakāryeṣv aupacārikaḥ / svatas svānubhavaikasukhaḥ puruṣaḥ prakṛtisthaḥ prakṛtisaṃsṛṣṭaḥ, prakṛtijān guṇān prakṛtisaṃsargopādhikān sattvādiguṇakāryabhūtān sukhaduḥkhādīn, bhuṅkte anubhavati / prakṛtisaṃsargahetum āha
pūrvapūrvaprakṛtipariṇāmarūpadevamanuṣyādiyoniviśeṣeṣu sthito ‚yaṃ puruṣas tattadyoniprayuktasattvādiguṇamayeṣu sukhaduḥkhādiṣu saktaḥ tatsādhanabhūteṣu puṇyapāpakarmasu pravartate; tatas tatpuṇyapāpaphalānubhavāya sadasadyoniṣu sādhvasādhuṣu yoniṣu jāyate; tataś ca karmārabhate; tato jāyate; yāvad amānitvādikān ātmaprāptisādhanabhūtān guṇān sevate, tāvad eva saṃsarati / tad idam uktaṃ kāraṇaṃ guṇasaṅgo ‚sya sadasadyonijanmasu iti

Śrīdhara

tathāpy avikāriṇo janma-rahitasya ca bhoktṛtvaṃ katham iti | ata āha puruṣa iti | hi yasmāt | prakṛti-sthas tat-kārye dehe tādātmyena sthitaḥ puruṣaḥ | atas taj-janitān sukha-duḥkhādīn bhuṅkte | asya ca puruṣasya satīṣu devādi-yoniṣu asatīṣu tiryag-ādi-yoniṣu yāni janmāni teṣu guṇa-saṅgo guṇaiḥ śubhāśubha-karma-kāribhir indriyaiḥ saṅgaḥ kāraṇam ity arthaḥ

Madhusūdana

yat puruṣasya sukha-duḥkha-bhoktṛtvaṃ tādātmyenopagataḥ prakṛti-stho hy eva puruṣo bhuṅkte upalabhate prakṛti-jān guṇān | ataḥ prakṛti-ja-guṇopalambha-hetuṣu sad-asad-yoni-janmasu sad-yonayo devādyās teṣu hi sāttvikam iṣataṃ phalaṃ bhujyate | asad-yonayaḥ paśv-ādyās teṣu hi tāmasam aniṣṭaṃ phalaṃ bhujyate | atas tan nāsya puruṣasya guṇa-saṅgaḥ sattva-rajas-tamo-guṇātmaka-prakṛti-tādātmyābhimāna eva kāraṇam | na tv asaṅgasya tasya svataḥ saṃsāra ity arthaḥ | athavā guṇa-saṅgo guṇeṣu śabdādiṣu sukha-duḥkha-mohātmakeṣu saṅgo ‚bhilāṣaḥ kāma iti yāvat | sa evāsya sad-asad-yoni-janmasu kāraṇam sa yathā-kāmo bhavati tat kratur bhavati yat kratur bhavati tat karma kurute yat karma kurute tad abhisampadyate [BAU 4.4.5] iti śruteḥ | asminn api pakṣe mūla-kāraṇatvena prakṛti-tādātmyābhimāno draṣṭavyaḥ

Viśvanātha

kintu tatra anādy-avidyā-kṛtenādhyāsena eva karṭrva-bhoktṛtvādikaṃ tadīyam api dharmaṃ svīyaṃ manyate | tata evāsya saṃsāra ity āha puruṣa iti | prakṛtisthaḥ prakṛti-kārya-dehe tādātmyena hi sthitaḥ | prakṛtijān antaḥkaraṇa-dharmān śoka-moha-sukha-duḥkhādīn guṇān svīyān eva abhimanyamāno bhuṅkte | tatra kāraṇaṃ guṇa-saṅgaḥ | guṇamaya-deheṣu asyāsaṅgasyāpy ātmanaḥ saṅgo ‚vidyā-kalpitaḥ | kva bhuṅkte ity apekṣāyām āha satīṣu devādi-yoniṣu asatīṣu tiryag-ādi-yoniṣu śubhāśubha-karma-kṛtāsu yāni janmāni teṣu

Baladeva

prakṛty-adhiṣṭhāne sikhādibhoge ca puruṣasyaiva kartṛtvam ity etat sphuṭayati tasya prakṛti-saṃsarge hetuṃ ca darśayati puruṣa iti | cit-sukhaika-raso ‚pi puruṣo ‚nādikarma-vāsanayā prakṛtisthas tām adhiṣṭhita-tat-kṛta-dehendriyaḥ prāna-viśiṣṭaḥ sann eva tat-kṛtān guṇān sukhādīn bhuṅkte ‚nubhavati kvety āha sad iti | satīṣu deva-mānavādiṣv asatīṣu paśu-pakṣy-ādiṣu ca sādhv-asādhu-racitāsu yoniṣu yāni janmādīni teṣv iti tatra tatra puruṣasyaiva kartṛtvam |
tat-saṃsarge hetum āha kāraṇam iti | guṇo ‚saṅgo ‚nādi-guṇa-maya-visaya-spṛhā | ayam arthaḥ anādir jīvaḥ karma-rūpāṇādivāsanāraktaḥ | sa ca bhoktṛtvād bhogyān viṣayān spṛhayaṃs tad-arpita-kāmanādi-sannihitāṃ prakṛtim āśrayiṣyati yāvat sat-prasaṅgāt tat-tad-vāsanā kṣīyate | tat-kṣaye tu parātma-dhāma-sukhāni bhuṅkte so ‚śnute sarvān kāmān saha brahmaṇā vipaścitā ity ādi śrutibhya iti | yat tu prakṛter ity ādeḥ kārya-kāraṇety ādeḥ prakṛtyaiva cety āder nānyaṃ guṇebhyaḥ ity ādeś cāpātatārtha-grāhibhiḥ sāṅkhyaiḥ prakṛter eva kartṛtvam uktaṃ, tat kila rabhasābhidhānam eva loṣṭra-kāṣṭhavad acetanāyās tasyās tattva-sambhāvāt | upādānāparokṣa-cikīrṣākṛtimattvaṃ khalu kartṛtvaṃ, tac ca cetanasyaiveti śrutir āha – vijñānaṃ yajñaṃ tanute karmāṇi tanute ‚pi ca | eṣa hi draṣṭā spraṣṭā śrotā rasayitā ghrātā mantā boddhā kartā nijñānātmā puruṣaḥ ity ādikam |
yac ca puruṣa-sannidhānāc caitanyādhyāsāt tasyās tattvam ity āhus tan na | yat sannidhyadhasta-caitanyāt tasyāḥ kartṛtvaṃ tat tasyaiva sannihitasyeti suvacatvāt | na khalu tapāyaso dagdhṛtvam ayo-hetukam api tu vahni-hetukam eva dṛṣṭam | na ca calati jalaṃ phalati tarur itivaj jaḍāyās tasyās tattva-siddhir jalādiṣv antaryāmy-adhiṣṭhitatveneṣṭāsiddher vidhāyaka-śruti-vyākopāc caited evam | na hi jaḍa-prakṛtim uddiśya svargādi-phalakaṃ jyotiṣṭomādi-mokṣa-phalakaṃ dhyānaṃ ca smṛtir vidhatte ‚pi tu cetanam eva bhoktāram uddiśyeti puruṣasyaiva kartṛtvam | tac ca prakṛter iti yad uktaṃ tat tu tad-vṛtti-prācuryād eva yathā kareṇa bibhrati puruṣe karo bibhartīti vyapadeśas tathā prakṛtyā kurvati puruṣe prakṛtiḥ karotīti sa bhaved ity eke, prākṛtair dehādibhir yuktasyaiva puruṣasya yajña-yuddhādi-karma-kartṛtvaṃ, na tu tair viyuktasya śuddhasyety ataḥ prakṛtes tad ity apare

Michalski

Purusza, tkwiący w rozsnowie, korzysta z żywiołów rozsnowy i ten związek z żywiołami jest przyczyną jego odrodzeń w złych lub dobrych łonach matczynych.

Olszewski

Zaiste, przebywając w naturze, pierwiastek ten przyjmuje formy naturalne i przez dążność do tych form zapładnia się w złem lub dobrem łonie.

Dynowska

Dusza w materię obleczona energii Przyrody używa; a utożsamianie się jej z cechami Przyrody jej wielokrotnych wcieleń, w promiennych lub mrocznych łonach, staje się przyczyną.

Sachse

Albowiem duch obecny w materii
doświadcza [skutków działania] zrodzonych z materii gun.
Przywiązanie do gun jest przyczyną jego narodzin
w łonach dobrych lub złych [matek],

Kudelska

Duch, w materii przebywając, cieszy się cechami przez naturę zrodzonymi,
Przywiązanie do zmiennych cech natury jest przyczyną narodzin w łonie dobra i zła.

Rucińska

Bo Dusza tkwiąca w Przyrodzie doznaje guń z niej zrodzonych,
Jej związek z gunami daje dobre lub złe narodziny.

Szuwalska

Życie w łonie materii doświadcza jakości,
Które od niej pochodzą i przez kontakt z nimi
Rodzi się wśród gatunków różnej świadomości.