Gramatyka sanskrycka

Ponieważ w analizie gramatycznej i semantycznej tekstu BhG zrezygnowano częściowo od przyjętych wzorców europejskich na korzyść indyjskiej tradycji gramatycznej, poniższa analiza zagadnień gramatyki sanskryckiej zaprezentowana jest zgodnie z wzorcami indyjskimi. Rozważanie gramatyki danego języka przez medium wzorów wypracowanych w łonie tradycji, z której się on wywodzi wydaje się najbardziej naturalne. Odzwierciedla ono myślenie o języku i jego schematach osób, które się nim posługują, a tym samym przybliża nas do zrozumienia danej kultury.

Sanskrycki alfabet sylabiczny (varṇa-krama) składa się z 49 fonemów (akṣara): 14 samogłosek (svara) i 35 spółgłosek (vyañjana):

TABELA nr 1
14 samogłosek (svara)

hrasva – krótkie a  i  u  ṛ  ḷ
dīrgha – długie ā  ī  ū  ṝ  ḷr e  ai  o  au (sandhi-akṣara – dwugłoski)

35 spółgłosek (vyañjana)

a-ghoṣa,
alpa-prana bezdźwięczne, bez przydechu
a-ghoṣa,
mahā-prana bezdźwięczne, przydechowe
sa-ghoṣa,
alpa-prana dźwięczne, bez przydechu
sa-ghoṣa,
mahā-prana dźwięczne, przydechowe
nāsikā – nosówki
kaṇṭhya
– tylno językowe
ka kha ga gha a  ā  ha
tālavya
– miękko podniebienne
ca cha ja jha ñ i  ī  ya  śa
mūrdhanya
– cerebralne
ṭa ṭha ḍa ḍha ṇa ṛ   ṝ  ra  ṣa
dantya
– zębowe
ta tha da dha na va ḷ  ḷr  la  sa
oṣthya
– wargowe
pa pha ba bha ma u  ū
ṃ – anusvāra,       ḥ – visarga,        ‘ – avagraha

Wyrazy (pada) dzielą się na czasowniki (ākhyāta) i wszystkie pozostałe dalej nazywane imionami (nāman). Mogą występować one w swojej formie podstawowej, różnej od mianownika czy bezokolicznika (pierwiastek imienny i pierwiastek czasownikowy – dhātu) lub z końcówkami fleksyjnymi. Dzielą się one dalej na:

TABELA nr 2

nāman – imiona ākhyāta – czasowniki
1. viśeṣya – wyraz określany
2. viśeṣaṇa / vācya – wyraz określający
–         saṃkhyā – liczebnik
–         sarva-nāman – zaimek
3. avyaya / aliṅga – wyraz nieodmienny
1. kṛt-vṛtti – czasownik + sufiksy
3. dhātu-vṛtti – derywaty od pierwiastka czasownikowego:
–          [ṇ]y-anta – causativum
–          sa[n]-anta – desiderativum
–          ya[ṅ]-anta – intensivum
–          nāma-dhātu – denominativum

Sufiksy (pratyaya) dzieli się na cztery kategorie:

  1. sufiksy deklinacyjne (sv-ādi);
  2. sufiksy koniugacyjne (tib-ādi);
  3. sufiksy pierwotne (kṛt-pratyaya) tworzące imiona bezpośrednio z pierwiastka czasownikowego – należą do nich głównie różnego rodzaju imiesłowy;
  4. sufiksy wtórne (taddhita-pratyaya) tworzone od form imiennych;

Gramatyki zaopatrują sufiksy w litery pomocnicze (it / anubandha – tu pisane w nawiasach kwadratowych), których funkcją jest odróżnienie tak samo brzmiących sufiksów, wspomaganie wymowy lub wywołanie określonych zabiegów gramatycznych (zmian w pierwiastku, do którego są dodawane, wstawienie ich w określonym miejscu itd.). Oto najważniejsze sufiksy pierwotne i wtórne:

TABELA nr 3

nazwa sufiks przykłady
kṛt

vartamāne kṛd-anta
imiesłowy czasu teraźniejszego 1) od czasowników P; 2) od czasowników î;
możliwe jest też utworzenie tego imiesłowu od tematu: 3) przyszłego i 4) strony biernej
[ś]at[ṛ] / [ś]āna 1) kurvant – robiący;
3) kariṣyant – ten, który będzie robiącym;
2) gacchamāna – idący;
3) gamiṣyamāna – ten, który będzie idący;
4) gamyamāna – ten, który jest idziony;
bhūte kṛd-anta
imiesłowy czasu przeszłego – 1) passiva;
2) activi;
[k]ta / [k]tavat[u] 1) kṛta – uczynione;
2) kṛtavat[u] – ten, który uczynił;
imiesłów przysłówkowy uprzedni, gerundium, absolutivum [k]tvā / ya[p] kṛtvā / anukṛtya – uczyniwszy;
bhaviṣyati kṛd-anta
imiesłowy czasu przyszłego, gerundivum, necessitativum
tavya / ya / aniya kārya / kartavya / karaṇīya – do zrobienia;
bezokolicznik tum[u] kartum – zrobić;
końcówka tworząca wyrazy oznaczające sprawcę tṛ[l] kartṛ – sprawca;
taddhita końcówki żeńskie ā[p] / ī[p] kṛṣṇā / gopī;
avyaya pañcamī – nieodmienny Ablativus tas[i] mattaḥ – ode mnie;
avyata saptamī – nieodmienny Locativus tra sarvatra – wszędzie;
końcówki tworzące abstractum tā[p] / tva samatā, samatva – identyczność
stopień wyższy i najwyższy tama / tara guhytama, guhyatara – bardziej sekretny, najbardziej sekretny;
posesywność mat[u] / vat[u] śrīmant, bhagavant – posiadający majestat, posiadający bogactwo;
podobieństwo vat[i] daṇḍavat – niczym kij;

Imiona, poza wyrazami nieodmiennymi (avyaya), odmieniają się przez przypadki (vibhakti) i liczbę (vacana) oraz posiadają swój rodzaj (liṅga). Sanskryckie przypadki noszą nazwy kolejnych liczebników porządkowych:

TABELA nr 4

vibhakti kāraka łacińskie polskie
1 prathamā kartṛ (sprawca) nominativus mianownik
2 dvitīyā karman (przedmiot) accusativus biernik
3 tṛtīyā karaṇa (narzędzie) instrumentalis narzędnik
4 caturthī sampradāna (odbiorca) dativus celownik
5 pañcamī apādāna (źródło) ablativus
6 ṣaṣthī sambandha (związek) genetivus dopełniacz
7 saptamī adhikaraṇa (miejsce) locativus miejscownik
8 wariant prathamy sambodhana (zawołanie) vocativus wołacz

TABELA nr 5

vacana – liczba liṅga rodzaj
eka-vacana – l. pojedyncza puṃ-liṅga – r. męski
dvi-vacana – l. podwójna strī-liṅga – r. żeński
bahu-vacana – l. mnoga napumsaka-liṅga – r. nijaki

Sanskryt posiada 10 trybów i czasów wymienianych w jednej liście. Czasownik (ākhyāta) odmienia się przez liczby i osoby (puruṣa). Dodatkowo może mieć formy: kauzatywną, dezyderatywną, intensyfikującą lub być pochodzenia odrzeczownikowego (patrz tabela nr 2):

TABELA nr 6

Pāṇīni opis łacińskie
1 laṭ vartamāna – teraźniejszy; praesentis
2 liṭ parokṣa-bhūta – przeszły, którego zdarzeń nie było się świadkiem; perfectum
3 luṭ anadyatana-bhaviṣyat – przyszły, nie tego samego dnia; futurum periphrasticum
4 lṛṭ bhaviṣyat – przyszły; futurum
5 loṭ ājñā – tryb rozkazujący; imperativus
6 laṅ anadyatana-bhūta – przeszły, nie tego samego dnia; imperfectum
7 vidhi-liṅ vidhi – tryb przypuszczający; potentialis
8 āśīr-liṅ āśīs – tryb błogosławiący; benedictivus
9 luṅ bhūta – przeszły; aorist
10 lṛṅ saṃketa – tryb warunkowy conditionalis

TABELA nr 7

vacana – liczba puruṣa osoba
eka-vacana – l. pojedyncza prathama-puruṣa – 3 osoba
dvi-vacana – l.podwójna madhyama-puruṣa – 2 osoba
bahu-vacana – l. mnoga uttama-puruṣa – 1 osoba

Czasowniki w postaci pierwiastków pogrupowane są w dziesięć klas (dhātu-gaṇa) determinujących sposoby ich odmiany:

TABELA nr 8

nazwy klas sufiksy tworzące temat
1 kl. bhv-ādi [ś]a[p]
2 kl. ad-ādi [ś]a[p] mahāhara
3 kl. hv-ādi dvir-vacana
4 kl. div-ādi [ś]ya
5 kl. sv-ādi [ś]nu
6 kl. tud-ādi [ś]a
7 kl. rudh-ādi [ś]na[m]
8 kl. tan-ādi u
9 kl. kry-ādi [ś]nā
10 kl. cur-ādi [ṇ]y + [ś]a[p]

Gramatycy indyjscy specyficznie podchodzą do funkcji czasownika w zdaniu. Nazywają ją zastosowaniem (prayoga) lub tym, co ma być wypowiedziane (vācya). Zastosowanie związane jest zarówno ze stroną, w tym też zwrotnością, przechodniością i posiadaniem dopełnienia. Zastosowanie może być sześciorakie: sakarmaka, akarmaka, dvikarmaka, kartari, karmaṇi, bhave. Z zastrzeżeniem, że trzy pierwsze odróżnione są od trzech kolejnych wymienianych zawsze w miejscowniku (zastosowanie w…). Trzy pierwsze wiążą się z posiadaniem dopełnienia (przedmiotu, nad którym wykonywana jest czynność – karman), wyrażonego najczęściej w dopełniaczu, lub jego brakiem. Następne trzy to strony. Kartari prayoga to strona czynna, która może być wyrażona czasownikiem z końcówkami parasmai-pada (odbiorcą rezultatu czynności jest ktoś inny) lub ātmane-pada (strona zwrotna – odbiorcą czynności jest sprawca). Wiele czasowników może posiadać obie formy i nazywane są wtedy ubhaya-pada. Karmaṇi prayoga to strona bierna przyjmująca tylko końcówki ātmane-pada, a pierwiastek czasownikowy podlega odpowiedniej modyfikacji. Bhave prayoga to strona bierna utworzona od czasowników nieprzechodnich (nie posiadających dopełnienia). A oto przykłady:

TABELA nr 9

1 akarmaka – nieprzechodni rāmo bhavati – Rama jest;
2 dvikarmaka – mający dwa dopełnienia rāmo gām dugdhaṃ dogdhi – Rama doi krowę z mleka;
3 sakarmaka – przechodni rāmo bhaktān rakṣati – Rama chroni wyznawców;

TABELA nr 10

1 kartari prayoga – strona czynna parasmai-pada – strona czynna (dla innego) ātmane-pada – strona zwrotna (dla siebie) ubhaya-padaobie strony (czynna, zwrotna) bhakto harim stauti / stute (P / Ā) – czciciel sławi Hariego (dla jego korzyści / dla swojej korzyści);
2 karmaṇi prayoga – strona bierna ātmane-pada viṣṇunā prapañcaḥ kriyate – przez Wisznu stworzenie jest dokonane;
3 bhave prayoga – strona bierna od czasowników nieprzechodnich ātmane-pada-prathama-puruṣaika-vacanastrona zwrotna, 3 osoba, l. poj. rāmeṇa sthīyate – stanie [jest dokonywane] przez Ramę;