BhG 6.20-23

analiza syntaktyczna

yatra (kiedy) yoga-sevayā (przez praktykę jogi) niruddham (powściągnięty) cittam (umysł) uparamate (zatrzymuje się),
yatra ca (i kiedy) ātmanā eva (jedynie jaźnią) ātmānam (jaźń) paśyan (widzący) ātmani (w jaźni) tuṣyati (się raduje),
[yatra] (kiedy) ayam (on) yat (które) buddhi-grāhyam (do pochwycenia przez roztropność) atīndriyam (ponadzmysłowe) ātyantikam (bezgraniczne) tat (to) sukham (szczęście) vetti (zna),
yatra ca eva (i kiedy jedynie) sthitaḥ (pozostający) tattvataḥ (prawdziwie) na calati (nie porusza się),
yam ca (i które) labdhvā (osiągnąwszy) tataḥ (wskutek tego) aparam (inny) lābham (zysk) adhikam (za wyższy) na manyate (nie uważa),
yasmin (w którym) sthitaḥ (stojący) guruṇā (przez wielkie) duḥkhena api (nawet przez nieszczęście) na vicālyate (nie jest poruszony),
tam duḥkha-saṃyoga-viyogam (to rozdzielenie od połączenia z cierpieniem) yoga-saṃjñitam (nazwane jogą) vidyāt (niechaj zna).
anirviṇṇa-cetasā (dzięki nieprzygnębionemu umysłowi) saḥ (ta) yogaḥ (joga) niścayena (pewnie) yoktavyaḥ (do zaprzężenia) [asti] (jest).

analiza gramatyczna

 

yatra	–	av. – gdzie, w jakim miejscu, kiedy (korelatyw do: tatra);
uparamate	–	upa- √ ram (zatrzymywać) Praes. Ā 1c.1 – zatrzymuje się;
cittam	–	citta ( √ cit – myśleć, poznawać) PP 1i.1 n. – pomyślane, umysł, świadomość;
niruddham	–	niruddha (ni- √ rudh – zatrzymywać, powściągać) PP 1i.1 n. – powściągnięty;
yoga-sevayā	–	yoga-sevā 3i.1 f. ; TP : yogasya sevayeti – przez praktykę jogi (od: √ yuj – zaprzęgać, łączyć, yoga  – przyłączanie, zysk, zaprzęgnięcie, zastosowanie, metoda, środki, jedna ze szkół filozofii indyjskiej; √ sev – służyć, sevā – służba, zajmowanie się, czczenie);
yatra	–	av. – gdzie, w jakim miejscu, kiedy (korelatyw do: tatra);
ca	–	av. – i;
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
ātmanā	–	ātman 3i.1 m. – dzięki jaźni;
ātmānam	–	ātman 2i.1 m. – jaźń;
paśyan	–	paśyant ( √ dṛś – widzieć) PPr 1i.1 m. – widzący;
ātmani	–	ātman 7i.1 m. – w jaźni, w sobie;
tuṣyati	–	√ tuṣ (cichnąć, być zadowolonym) Praes. P 1c.1 – jest zadowolony;

*****

sukham	–	sukha 2i.1 n. – radość, komfort (od: su – prefiks: dobry, wspaniały, piękny, szlachetny; kha – zagłębienie, otwór, piasta; su-kha – radość, szczęście, dosłownie: dobre zagłębienie [przez które przechodzi oś rydwanu] stąd poruszanie się gładko; lub od: su- √ sthā; przeciwieństwo do: duḥkha  – cierpienie, niedola);
ātyantikam	–	ātyantika 2i.1 n. – bezgraniczny, ostateczny, całkowity (od: aty-anta – ponad końcem, bez przerwy, ogromny);
yat	–	yat sn. 2i.1 n. – który;
tat	–	tat sn. 2i.1 n. – ten;
buddhi-grāhyam	–	buddhi-grāhya 2i.1 n. ; TP : buddhyā grāhyam iti – do pochwycenia przez roztropność (od: √ budh – budzić, rozumieć, percepować, buddhi – roztropność, rozum, myśl, rozsądek, intelekt, percepcja, poznanie, idea, pogląd; √ grah – chwytać, PFx grāhya – do pochwycenia);
atīndriyam	–	ati-indriya 1i.2 n. – ponadzmysłowy (od: ati – prefiks: ponad; √ ind – posiadać moc, indriya – zmysły);
vetti	–	√ vid (wiedzieć) Praes. P 1c.1 – zna;
yatra	–	av. – gdzie, w jakim miejscu, kiedy (korelatyw do: tatra);
na	–	av. – nie;
ca	–	av. – i;
eva	–	av. – z pewnością, właśnie, dokładnie, jedynie;
ayam	–	idam sn. 1i.1 m. – on;
sthitaḥ	–	sthita ( √ sthā – stać) PP 1i.1 m. – stojący, pozostający;
calati	–	√ cal (ruszać, trząść) Praes. P 1c.1 – porusza się, trzęsie się;
tattvataḥ	–	av. – prawdziwie (od: tat – to, abst. tat-tva – tość, prawda, realność; nieodmienny ablativus zakończony na: –tas);

*****

yam	–	yat sn. 2i.1 m. – które;
labdhvā	–	√ labh (zabierać, zdobywać) absol. – osiągnąwszy;
ca	–	av. – i;
aparam	–	a-para 2i.1 m. – inny, niedaleki, nieodległy, późniejszy;
lābham	–	lābha 2i.1 m. – osiągnięcie, zdobycz (od: √ labh – zabierać, zdobywać);
manyate	–	√ man (myśleć) Praes. Ā 1c.1 – myśli, uważa;
na	–	av. – nie;
adhikam	–	adhika 2i.1 m. – dodatkowy, następny, wyższy, doskonały;
tataḥ	–	av. – wówczas, po tym, od tego, wskutek tego (od: tat – ablativus nieodmienny zakończony na -tas);
yasmin	–	yat sn. 7i.1 m. – w którym;
sthitaḥ	–	sthita ( √ sthā – stać) PP 1i.1 m. – stojący, pozostający;
na	–	av. – nie;
duḥkhena	–	duḥkha 3i.1 n. – przez cierpienie, przez ból; (od: dur / dus – prefiks: trudny, zły, twardy; kha – zagłębienie, otwór, piasta; duḥ-kha – ból, cierpienie; dosłownie: złe zagłębienie [przez które przechodzi oś rydwanu], poruszanie się z oporem; lub od: duḥ- √ sthā; przeciwieństwo do: sukha – radość, szczęście);
guruṇā	–	guru 3i.1 m. – przez potężny, przez ogromny;
api	–	av. – jak również, także, co więcej, nawet;
vicālyate	–	vi- √ cal (ruszać, trząść) Praes. pass. 1c.1 – jest poruszany;

*****

tam	–	tat sn. 2i.1 m. – to;
vidyāt	–	√ vid (wiedzieć) Pot. P 1c.1 – niechaj zna;
duḥkha-saṃyoga-viyogam	–	duḥkha-saṃyoga-viyoga 2i.1 m. ; TP : duḥkhasya saṃyogena viyogam iti – rozdzielenie od połączenie z cierpieniem (od: dur / dus – prefiks: trudny, zły, twardy; kha – zagłębienie, otwór, piasta; duḥ-kha – ból, cierpienie; dosłownie: złe zagłębienie [przez które przechodzi oś rydwanu], poruszanie się z oporem; lub od: duḥ- √ sthā; przeciwieństwo do: sukha – radość, szczęście; sam- √ yuj – zaprzęgać, łączyć, saṃyoga  – związek, połączenie; vi- √ yuj – rozprzęgać, rozdzielać, viyoga  – rozdzielenie);
yoga-saṃjñitam	–	yoga-saṃjñita 2i.1 m. – nazwane jogą (od: √ yuj – zaprzęgać, łączyć, yoga  – przyłączanie, zysk, zaprzęgnięcie, zastosowanie, metoda, środki, jedna ze szkół filozofii indyjskiej; sam- √ jñā – być jednej opinii, rozumieć, caus. PP saṃjñita – uczynione znanym, zakomunikowane, nazywane);
saḥ	–	tat sn. 1i.1 m. – on;
niścayena	–	av. ( 3i.1 m. ) pewnie (od: niś- √ ci – decydować się, upewniać, niś-caya – pewność, przekonanie, pewna opinia);
yoktavyaḥ	–	yoktavya ( √ yuj – zaprzęgać, łączyć) PF 1i.1 m. – to, co jest do zaprzężenia;
yogaḥ	–	yoga 1i.1 m. – przyłączanie, zysk, zaprzęgnięcie, zastosowanie, metodę, środki, jogę (od: √ yuj – zaprzęgać, łączyć);
anirviṇṇa-cetasā	–	a-nirviṇṇa-cetas 3i.1 m. ; KD : anirviṇṇena cetaseti – przez nieprzygnębiony umysł (od: niḥ – wolny od, bez; √ vid – osiągać, chwytać, PP vinna – pochwycony; nir-viṇṇa – przygnębiony cierpiący; √ cit – myśleć, cetas – umysł, myśl, serce, świadomość);

warianty tekstu

yoga-sevayā → yoga-sevanāt (z praktyki jogi);
yatra → tatra (tam) w trzeciej padzie;
tuṣyati → tiṣṭhati / paśyati (pozostaje / widzi);
yat tad → yatra / yat tu (kiedy / ale który);
sthitaś → sthiraś (stabilny);
calati → cyavati (drży);
labdhvā → dṛṣṭvā (zobaczywszy);
cāparaṃ lābhaṃ → cādhikaṃ lābhaṃ / nāparaṃ lābhaṃ / cāparo lābho (i doskonały zysk / nie inny zysk / i inny zysk);
nāparaṃ → nādhikaṃ (nie doskonały) w drugiej padzie;
vicālyate → vimucyate (jest wyzwalany);
vidyāt → viṃdyāt (oby znalazł);
duḥkha-saṃyoga-viyogam → duḥkha-saṃyogaḥ viyogam / duḥkha-saṃyogaṃ viyogam (połączony z cierpieniem rozdzielenie / połączenie z cierpieniem, rozdzielenie);
yogo ‘nirviṇṇa-cetasā → yogo nirviṇṇa-cetasā (joga, przygnębionym umysłem);

Śāṃkara

evaṃ yogābhyāsa-balād ekāgrībhūtaṃ nivāta-pradīpa-kalpaṃ sat—

yatra yasmin kāle uparamate cittam uparatiṃ gacchati niruddhaṃ sarvato nivārita-pracāraṃ yoga-sevayā yogānuṣṭhānena, yatra caiva yasmiṃś ca kāla ātmanā samādhi-pariśuddhenāntaḥ-karaṇenātmānaṃ paraṃ caitanyaṃ jyotiḥ-svarūpaṃ paśyann upalabhamānaḥ sva evātmani tuṣyati tuṣṭiṃ bhajate

kiṃ ca—

sukham ātyantikam atyantam eva bhavatīty ātyantikam anantam ity arthaḥ, yat tat buddhi-grāhyaṃ buddhyaiva indriya-nirapekṣayā gṛhyate iti buddhi-grāhyam atīndriyam indriya-gocarātītam aviṣaya-janitam ity arthaḥ, vetti tad īdṛśaṃ sukham anubhavati yatra yasmin kāle, na caivāyaṃ vidvān ātma-svarūpe sthitas tasmān naiva calati tattvatas tattva-svarūpān na pracyavata ity arthaḥ

kiṃ ca—

yaṃ labdhvā yam ātma-lābhaṃ labdhvā prāpyaś cāparam anyal lābhaṃ lābhāntaraṃ tato’dhikam astīti na manyate na cintayati | kiṃ ca, yasmin ātma-tattve sthito duḥkhena śastra-nipātādi-lakṣaṇena guruṇā mahatāpi na vicālyate

yatroparamate ity ādyārabhya yāvadbhir viśeṣaṇair viśiṣṭa ātmāvasthā-viśeṣo yoga uktaḥ—

taṃ vidyād vijānīyād duḥkha-saṃyoga-viyogaṃ duḥkhaiḥ saṃyogo duḥkha-saṃyogaḥ, tena viyogo duḥkha-saṃyoga-viyogaḥ, taṃ duḥkha-saṃyoga-viyogaṃ yoga ity eva saṃjñitaṃ viparīta-lakṣaṇena vidyād vijānīyād ity arthaḥ | yoga-phalam upasaṃhṛtya punar anvārambheṇa yogasya kartavyatocyate niścayānirvedayor yoga-sādhanatva-vidhānārtham | sa yathokta-phalo yogo niścayenādhyavasāyena yoktavyo’nirviṇṇa-cetasā na nirviṇṇam anirviṇṇam | kiṃ tat ? cetas tena nirveda-rahitena cetasā cittenety arthaḥ

Rāmānuja

yogasevayā hetunā sarvatra niruddhaṃ cittaṃ yatra yoge uparamate atiśayitasukham idam iti ramate, yatra ca yoge ātmanā manasā ātmānaṃ paśyan anyanirapekṣam ātmany eva tuṣyati, yat tad atīndriyam ātmabuddhyekagrāhyam ātyantikaṃ sukhaṃ yatra ca yoge vetti anubhavati, yatra ca yoge sthitaḥ sukhātirekeṇa tattvataḥ tadbhāvān na calati, yaṃ yogaṃ labdhvā yogād viratas tam eva kāṅkṣamāṇo nāparaṃ lābhaṃ tato 'dhikaṃ manyate, yasmiṃś ca yoge sthito virato 'pi guṇavat putraviyogādinā guruṇāpi duḥkhena na vicālyate, taṃ duḥkhasaṃyogaviyogaṃ duḥkhasaṃyogapratyanīkākāraṃ yogaśabdābhidheyaṃ vidyāt / sa evaṃrūpo yoga iti ārambhadaśāyāṃ niścayena anirviṇṇacetasā hṛṣṭacetasā yogo yoktavyaḥ

Śrīdhara

yaṃ saṃnyāsam iti prāhur yogaṃ taṃ viddhi pāṇḍava [Gītā 6.2] ity ādau karmaiva yoga-śabdenoktam | nātyaśnatas tu yogo 'sti [Gītā 6.16] ity ādau tu samādhir yoga-śabdenoktaḥ | tatra mukhyo yogaḥ ka ity apekṣāyāṃ samādhim eva svarūpataḥ phalataś ca lakṣayan sa eva mukhyo yoga ity āha yatreti sārdhais tribhiḥ | yatra yasmin avasthā-viśeṣe yogābhyāsena niruddhaṃ cittam uparataṃ bhavatīti yogasya svarūpa-lakṣaṇam uktam | tathā ca pātañjalaṃ sūtram yogaś citta-vṛtti-nirodhaḥ [YogaS 1.2] iti | iṣṭa-prāpti-lakṣaṇena phalena tam eva lakṣayati | yatra ca yasminn avasthā-viśeṣe | ātmanā śuddhena manasā ātmānam eva paśyati na tu dehādi | paśyaṃś cātmany eva tuṣyati | na tu viṣayeṣu | yatrety ādīnāṃ yac-chandānāṃ taṃ yoga-saṃjñitaṃ vidyād iti caturthena ślokenānvayaḥ

ātmany eva toṣe hetum āha sukham iti | yatra yasminn avasthā-viśeṣe yat tat kim api niratiśayam ātyantikaṃ nityaṃ sukhaṃ vetti | nanu tadā viṣayendriya-sambandhābhāvāt kutaḥ sukhaṃ syāt ? tatrāha atīndriyaṃ viṣayendriya-sambandhātītam | kevalaṃ buddhyaivātmākāratayā grāhyam | ataeva ca yatra sthitaḥ saṃs tattvata ātma-svarūpān naiva calati

acalatvam evopapādayati yam iti | yam ātma-sukha-rūpaṃ lābhaṃ labdhvā tato 'dhikam aparaṃ lābhaṃ na manyate | tasyaiva niratiśaya-sukhatvāt | yasmiṃś ca sthito mahatāpi śītoṣṇādi-duḥkhena na vicālyate nābhibhūyate | etenāniṣṭa-nivṛtti-phalenāpi yogasya lakṣaṇam uktaṃ draṣṭavyam

tam iti | ya evaṃ-bhūto 'vasthā-viśeṣas taṃ duḥkha-saṃyoga-viyogaṃ yoga-saṃjñitaṃ vidyāt | duḥkha-śabdena duḥkha-miśritaṃ vaiṣayikaṃ sukham api gṛhyate | duḥkhasya saṃyogena saṃsparśa-mātreṇāpi viyogo yasmin tam avasthā-viśeṣaṃ yoga-saṃjñitaṃ yoga-śabda-vācyaṃ jānīyāt | paramātmānā kṣetrajñasya yojanaṃ yogaḥ | yad vā duḥkha-saṃyogena viyoga eva śūre kātara-śabda-vad viruddha-lakṣaṇayā yoga ucyate | karmaṇi tu yoga-śabdas tad-upāyatvād aupacārika eveti bhāvaḥ |

yasmād evaṃ mahā-phalo yogas tasmāt sa eva yatnato 'bhyasanīya ity āha tam iti sārdhena | sa yogo niścayena śāstrācāryopadeśa-janitena nirveda-rahitena cetasā yoktavyaḥ | duḥkha-buddhyā prayatna-śaithilyaṃ nirvedaḥ

Madhusūdana

evaṃ sāmānyena samādhim uktvā nirodha-samādhiṃ vistareṇa vivarītum ārambhate yatreti | yatra yasmin pariṇāma-viśeṣe yoga-sevayā yogābhyāsa-pāṭavena jāte sati niruddham eka-viṣayaka-vṛtti-pravāha-rūpām ekāgratāṃ tyaktvā nirindhanāgnivad upaśāmyan nirvṛttikatayā sarva-vṛtti-nirodha-rūpeṇa pariṇataṃ bhavati | yatra ca yasmiṃś ca pariṇāme sati ātmanā rajas-tamo 'nabhibhūta-śuddha-sattva-mātreṇāntaḥ-karaṇenātmānaṃ pratyak-caitanyaṃ paramātmābhinnaṃ sac-cid-ānanda-ghanam anantam advitīyaṃ paśyan vedānta-pramāṇajayā vṛttyā sākṣātkurvann ātmany eva paramānanda-ghane tuṣyati, na dehendriya-saṃghāte, na vā tad-bhogye 'nyatra | paramātma-darśane saty atuṣṭi-hetv-abhāvāt tuṣyaty eveti vā | tam antaḥ-karaṇa-pariṇāmaṃ sarva-citta-vṛtti-nirodha-rūpaṃ yogaṃ vidyād iti pareṇānvayaḥ | yatra kāla iti tu vyākhyānam asādhu tac-chabdānanvayāt

ātmany eva toṣe hetum āha sukham iti | yatra yasminn avasthā-viśeṣa ātyantikam anantaṃ niratiśayaṃ brahma-svarūpam atīndriyaṃ viṣayendriya-saṃyogānabhivyaṅgyaṃ buddhi-grāhyaṃ buddhyaiva rajas-tamo-mala-rahitayā sattva-mātra-vāhinyā grāhyaṃ sukhaṃ yogī vetti anubhavati | yatra ca sthito 'yaṃ vidvāṃs tattvata ātma-svarūpān naiva calati | taṃ yoga-saṃjñitaṃ vidyād iti pareṇānvayaḥ samānaḥ |

atrātyantikam iti brahma-sukha-svarūpa-kathanam | atīndriyam iti viṣaya-sukha-vyāvṛttiḥ | tasya viṣayendriya-saṃyoga-sāpekṣatvāt | buddhi-grāhyam iti sauṣupta-sukha-vyāvṛttiḥ suṣuptau buddher līnatvāt | samādhau nirvṛttikāyās tasyāḥ sattvāt | tad uktaṃ gauḍa-pādaiḥ – līyate tu suṣuptau tan nigṛhītaṃ na līyate iti | tathā ca śrūyate –

samādhi-nirdhūta-malasya cetaso
niveśitasyātmani yat sukhaṃ bhavet |
na śakyate varṇayituṃ girā tadā
yad etad antaḥ-karaṇena gṛhyate || iti |

antaḥkaraṇena niruddha-sarva-vṛttikenety arthaḥ | vṛttyā tu sukhāsvādanaṃ gauḍācāryais tatra pratiṣiddham – nāsvādayet sukhaṃ tatra niḥsaṅgaṃ prajñayā bhavet iti | mahad idaṃ samādhau sukham anubhavāmīti sa-vikalpa-vṛtti-rūpā prajñā sukhāsvādaḥ | taṃ vyutthāna-rūpatvena samādhi-virodhitvād yogī na kuryāt | ataevaitādṛśyā prajñayā saha saṅgaṃ parityajet tāṃ nirundhyād ity arthaḥ | nirvṛttikena tu cittena svarūpa-sukhānubhavas taiḥ pratipāditaḥ | svasthaṃ śāntaṃ sa-nirvāṇa-kathyaṃ sukham uttamam iti spaṣṭaṃ caitad upariṣṭhāt kariṣyate

yatra na caivāyaṃ sthitaś calati tattvata ity uktam upapādayati yaṃ labdhveti | yaṃ ca niratiśayātmaka-sukha-vyañjakaṃ nirvṛttika-cittāvasthā-viśeṣaṃ labdhvā santatābhyāsa-paripākena sampādyāparaṃ lābhaṃ tato 'dhikaṃ na manyate | kṛtaṃ kṛtyaṃ prāptaṃ prāpaṇīyam ity ātma-lābhāc ca paraṃ vidyate iti smṛteḥ | evaṃ viṣaya-bhoga-vāsanayā samādher vicalanaṃ nāstīty uktvā śīta-vāta-maśakādy-upadrava-nivāraṇārtham api tan nāstīty āha yasmin paramātma-sukha-maye nirvṛttika-cittāvasthā-viśeṣe sthito yogī guruṇā mahatā śastra-nipātādi-nimittena mahatāpi duḥkhena na vicālyate kim uta kṣudreṇety arthaḥ

yatroparamata ity ārabhya bahubhir viśeṣaṇair yo nivṛttikaḥ paramānandābhivyañjakaś cittāvasthā-viśeṣa uktas taṃ citta-vṛtti-nirodhaṃ citta-vṛtti-maya-sarva-duḥkha-virodhitvena duḥkha-viyogam eva santaṃ yoga-saṃjñitaṃ viyoga-śabdārtham api virodhi-lakṣaṇayā yoga-śabda-vācyaṃ vidyāj jānīyāc ca tu yoga-śabdānurodhāt kaṃcit sambandhaṃ pratipadyetety arthaḥ | tathā ca bhagavān patañjalir asūtrayat yogaś citta-vṛtti-nirodhaḥ [YogaS 1.2] iti | yogo bhavati duḥkhahā [6.17] iti yat prāg uktaṃ tad etad upasaṃhṛtam |

evaṃ-bhūte yoge niścayānirvedayoḥ sādhanatva-vidhānāyāha sa niścayeneti | sa

yathokta-phalo yogo niścayena śāstrācārya-vacana-tātparya-viṣayo 'rthaḥ satya evety adhvayasāyena yoktavyo 'bhyasanīyaḥ | anirviṇṇa-cetasā etāvatāpi kālena yogo na siddhaḥ kim ataḥ paraṃ kaṣṭam ity anutāpo nirvedas tad-rahitena cetasā | iha janmani janmāntare vā setsyati kiṃ tvarayety evaṃ dhairyam uktena manasety arthaḥ | tad etad gauḍa-pādā udājahruḥ –

utseka udadher yadvat kuśāgreāika-bindunā |
manaso nigrahas tadvad bhaved aparikhedataḥ || iti |

utseka utsecanaṃ śoṣaṇādhvasyāyena jaloddharaṇam iti yāvat | atra sampradāya-vida ākhyāyikām ācakṣate | kasyacit kila pakṣiṇo 'ṇḍāni tīra-sthāni taraṅga-vegena sumudro 'pajahāra | sa ca samudraṃ śoṣayiṣāmy eveti pravṛttaḥ sva-mukhāgreṇaikaikaṃ jala-bindum upari pracikṣepa | tadā ca bahubhiḥ pakṣibhir bandhu-vargair vāryamāṇo 'pi naivopararāma | yadṛcchayā ca tatrāgatena nāradena nivārito 'py asmin janmani janmāntare vā yena kenāpy upāyena samudraṃ śoṣayiṣyāmy eveti pratijajñe | tataś ca daivānukūlyāt kṛpālur nārado garuḍaṃ tat-sāhāyyāya preṣayāmāsa | samudras tvaj-jñāti-droheṇa tvām avamanyata iti vacanena | tato garuḍa-pakṣa-vātena śuṣyan samudro bhītas tāny aṇḍāni tasmai pakṣiṇe pradadāv iti | evam akhedena mano-nirodhe parama-dharme pravartamānaṃ yoginam īśvaro 'nugṛhṇāti | tataś ca pakṣiṇa iva tasyābhimataṃ sidhyatīti bhāvaḥ

Viśvanātha

nātyaśnatas tu yogo 'stīty ādau yoga-śabdena samādhir uktaḥ | sa ca saṃprajñāto 'saṃprajñātaś ca | sa-vitarka-sa-vicāra-bhedāt saṃprajñāto bahu-vidhaḥ | asaṃprajñāta-samādhi-rūpo yogaḥ kīdṛśa ity apekṣāyām āha yatrety-ādi-sārdhais tribhiḥ | yatra samādhau sati cittam uparamate vastu-mātram eva na spṛśatīty arthaḥ | tatra hetuḥ niruddham iti | tathā ca pātañjala-sūtram – yogaś citta-vṛtti-nirodhaḥ [YogaS 1.2] iti | yatrety-ādi-padānāṃ yoga-saṃjñitaṃ vidyād iti caturthenānvayaḥ | ātmanā paramātmākārāntaḥkaraṇenātmānaṃ paśyan tasmin tuṣyati | tatratyaṃ sukhaṃ prāpnoti | yad ātyantikaṃ sukhaṃ prasiddham | atīndriyaṃ viṣayendriya-samparka-rahitam | ataeva yatra sthitaḥ san tattvata ātma-svarūpān naiva calati, ataeva yaṃ lābhaṃ labdhvā tataḥ sakāśād aparaṃ lābham adhikaṃ na manyate | duḥkhasya saṃyogena sparśa-mātreṇāpi viyogo yasmin taṃ yoga-saṃjñtaṃ yoga-saṃjñāṃ prāptaṃ samādhiṃ vidyāt | yadyapi śīghraṃ na sidhyati tad apy ayaṃ me yogaḥ saṃsetsyaty eveti yo niścayas tena | anirviṇṇa-cetasaitāvatāpi kālena yogo na siddhaḥ | kim ataḥ paraṃ kaṣṭenety anutāpo nirvedas tad-rahitena cetasā | iha janmani janmāntare vā sidhyatu, kiṃ me tvarayeti dhairya-yuktena manasety arthaḥ | tad etad gauḍa-pādā udājahruḥ –

utseka udadher yadvat kuśāgreāika-bindunā |
manaso nigrahas tadvad bhaved aparikhedataḥ || iti |

utseka utsecanam | śoṣaṇādhyavasāyena jaloddharaṇam iti yāvat | atra kācid ākhyāyikāsti | kasyacit kila pakṣiṇo 'ṇḍāni tīra-sthitāni taraṅga-vegena sumudro jahāra | sa ca samudraṃ śoṣayiṣāmīty eveti pratijñāya sva-mukhāgreṇaikaikaṃ jala-bindum upari pracikṣepa | taṃ ca bahubhiḥ pakṣibhir bandhubhir yuktyā vāryamāṇo 'pi naivopararāma | yadṛcchayā ca tatrāgatena nāradena nivārito 'py asmin janmani janmāntare vā samudraṃ śoṣayiṣyāmy eveti tad-agre 'pi punaḥ pratijajñe | tataś ca daivānukūlyāt kṛpālur nārado garuḍaṃ tat-sāhāyyāya preṣayāmāsa | samudras tvadīya-jñāti-droheṇa tvām avamanyata iti vākyena | tato garuḍa-pakṣa-vātena śuṣyan samudro 'tibhītas tāny aṇḍāni tasmai pakṣiṇe dadāv iti |

evam eva śāstra-vacanāstikyena yoge jñāne bhaktau vā pravartamānam utsāhavantam adhyavasāyinaṃ janaṃ bhagavān evānugṛhṇātīti niścetavyam

Baladeva

nātyaśnata ity ādau yoga-śabdenoktaṃ samādhiṃ svarūpataḥ phalataś ca lakṣayati yatrety-ādi-sārdha-trayeṇa | yac-chabdānāṃ taṃ vidyād yoga-saṃjñitam ity uttareṇānvayaḥ | yogaysa sevayābhyāsena niruddhaṃ nivṛttetara-vṛttikaṃ cittaṃ yatroparamate mahat sukham etad iti sajjati | na tu dehādi paśyan viṣayeṣv iti citta-vṛtti-nirodhena svarūpeṇeṣṭa-prāpti-lakṣaṇena phalena ca yogo darśitaḥ | sukham iti | yatra samādhau yat tat prasiddham ātyantikaṃ nityaṃ sukhaṃ vetty anubhavati | atīndriyaṃ viṣayendriya-sambandha-rahitaṃ, buddhyātmākārayā grāhyam | ataeva yatra sthitas tattvata ātma-svarūpān naiva calati, yaṃ yogaṃ labdhvaiva tato 'paraṃ lābham adhikaṃ na manyate | guruṇā guṇavat putra-vicchedādinā na vicāyate tam iti | duḥkha-saṃyogasya viyogaḥ pradhvaṃso yatra taṃ yoga-saṃjñtaṃ samādhim

Michalski

Kiedy ucicha władza myślowa, ujarzmiona przez ćwiczenia Jogi, kiedy patrząc na ducha przez ducha, w duchu znajdujemy zadowolenie,
kiedy odczuwamy nieskończone, tylko rozumem dające się pojąć, poza zmysłami stojące szczęście, i kiedy w nim trwając, nie zbaczamy od prawdy,
i kiedy, wreszcie, osiągamy to, ponad co żadna zdobycz nie wyda się nam większa, a nas, trwających w tym stanie, nawet najcięższa boleść wzruszyć nie potrafi,
ten stan – wiedz – jest wyrwaniem się z więzów cierpienia i nazywa się Joga. Tej Jodze należy oddać się bez wahania, z zawsze radosnym umysłem.

Olszewski

Kiedy myśl zażywa spokoju, skuta na służbie Jedności boskiej; kiedy wpatrując się w siebie, lubuje się w sobie;
kiedy doznaje tej rozkoszy nieskończonej, jaką daje tylko rozum, a która przewyższa rozkosze zmysłów, kiedy nie chwiejny, przywiązuje się do Treści prawdziwej;
i kiedy, pojąwszy ją, rozumnie, że żadna inna zdobycz nie jest jej równa; kiedy nareszcie, przywiązawszy się do niej, nie może być od niej odwrócona najsilniejszym bólem:
niechaj wie, że takie zerwanie wszelkich węzłów z bólem zowie się Jednością mistyczną. I tu Jedność musi być uprawiana ze stałością, aż myśl się w niej roztopi.

Dynowska

To w czym zawisa uspokojona przez rozmyślania myśl; to, w czym człowiek, Ducha ujrzawszy, w Duchu swym i przez Ducha pełne znajduje zadowolenie;
to, w czym poznaje ponad-zmysłowe, najwyższe, intuicyjnemu Rozumowi dostępne szczęście; to, w czym trwając, w sercu Rzeczywistości przebywa;
co raz posiadłszy, za zdobycz poczytuje ponad wszystkie skarby większą; w czym, gdy utwierdzon, najcięższy ból zachwiać nim nie może –
To zwykle jest Jogą – zerwanie łącznika z cierpieniem. Zdobywać ją trzeba z wytrwałością niezłomną, sercem ufnym i pełnym wiary.

Sachse

Stan, w którym ucisza się myśl
ujarzmiona spełnianiem jogi;
w którym, [jogin] cieszy się atmanem
oglądając atmana swym umysłem,
w którym poznaje to, co jest bezgranicznym,
dostępnym dzięki przebudzonemu rozumowi,
wykraczającym poza zmysły szczęściem,
a znalazłszy się w nim
nie zbacza już ze ścieżki prawdy;
[stan], co do którego wie,
że gdy go raz osiągnie,
nie może już osiągnąć niczego ponadto,
a znalazłszy się w nim
nie drży pod wpływem największego nawet nieszczęścia,
niech wie, że jogą zwie się
owo wyzwolenie z więzów nieszczęścia.
Jogę tę zdobyć można stanowczością
i nieulękłym sercem.

Kudelska

Tam uspokaja się myśl powściągnięta w wyniku ćwiczeń jogi,
Tam ducha poprzez ducha ujrzawszy, w duchu się raduje.
To tam właśnie poznaje, co jest szczęściem najwyższym, co przez rozum doświadczone, a zmysłom się wymyka,
To co jest stałe i od prawdy nie odbiega.
Gdy uzyska to, o czym mniema, iż ponad co nic wspanialszego być nie może,
Gdy w tym stanie się umocni, wówczas nawet najcięższe nieszczęście go nie poruszy.
Wiedz, że to, co jest nazywane jogą, jest rozłączeniem wszelkich więzów z cierpieniem,
Taka właśnie joga niech będzie praktykowana wytrwale i bez wahania.

Rucińska

Gdzie uspokaja się umysł, wstrzymany ćwiczeniem jogi,
Gdzie sobą Siebie ogląda i w Sobie samym się cieszy,
Gdzie szczęście nieporównane, chwytane czystym rozumem,
Ponadzmysłowe poznaje, w czym będąc nie gubi Prawdy,
Co osiągnąwszy, nie myśli, by mogła być większa zdobycz,
W czym trwając nawet najcięższym cierpieniem się nie załamie –
To rozłączenie z cierpieniem jogą się zwie, niech wie o tym!
Tę jogę uprawiać trzeba z wiarą i sercem niezłomnym.

Szuwalska

Gdy wyciszą się myśli w medytacji, która
Pozwala dostrzec wewnątrz swą własną osobę
I w sobie znaleźć szczęście – radość nieskończona,
Jakiej rozum doświadcza, zmysłom niedostępna,
Nie pozwala się nigdy oddalić od prawdy.
A kiedy się zdobędzie to, co najcenniejsze,
To nawet ból największy, największe nieszczęście
Nie są w stanie poruszyć. Wolność od cierpienia,
Która na tym polega, osiąga się w transie.

Babkiewicz

Gdy dzięki praktyce jogi
myśl ściągniętą zatrzymuje,
gdy ogląda sobą siebie,
w sobie samym się raduje,
gdy szczęście bez granic poznał,
co rozumem doświadczane,
nadzmysłowe i gdy trwając,
nie odbiega już od prawdy,
to zdobywszy, nie uważa,
że istnieje coś większego,
a gdy trwa w tym, ból największy
jest niezdolnym go poruszyć –
ten ów stan braku cierpienia
niechaj wie, że zowią jogą.
W jogę tę niechaj się wprzęgnie,
stanowczo, beztroską myślą.