atha tṛtīyo ‘dhyāyaḥ – karma-yogaḥ

Omawiając dwa stanowiska (buddhi) będące tematem [niniejszego] dzieła, a związane z zagadnieniem aktywności i powściągnięcia (pravṛtti, nivṛtti), Bóg przedstawił stanowisko jogi i sankhji.

Poczynając od słów: „Gdy wszelkie żądze porzuci” (BhG 2.55) aż do końca [poprzedniego] rozdziału omówił powinności wyrzeczeńców, którzy przyjęli schronienie w stanowisku sankhji oraz przedstawił ich ostateczny cel (kṛtārthatā) osiągany wyłącznie dzięki owemu przekonaniu (niṣṭhatā) [i wyrażony] w słowach: „Oto stan brahmanowy” (BhG 2.72).

[Bóg] mówi Ardźunie: „Masz prawo do działania, nie lgnij do bezczynu” (BhG 2.47) – „o miły, powinno się wypełniać powinności, gdy przyjmiesz schronienie w jodze rozumu, nie osiągniesz pomyślności”.

Gdy Ardźuna usłyszał [takie twierdzenie], wielce zaniepokojony docieka: „Dlaczego mnie, czcicielowi, który pragnę najwyższego dobra, najpierw [Bóg] przedstawił stanowisko sankhji – praktykę [wiodącą] bezpośrednio do najwyższego dobra, a następnie radzi, bym zajął się czynem, jawnie wiążącym się z licznymi kłopotami, którego owocem, skutkiem niebezpośredniości (pāramparya), jest niestałe dobro?” – oto niepokoje Ardźuny.

Pytanie [Ardźuny], zaczynające się od słów: „Dlaczego jeśli uważasz…” (BhG 3.1) oraz odpowiedź Boga rozwiewająca wątpliwości, [mówią] o dwóch wyżej wzmiankowanych zagadnieniach [poruszanych] w dziele.

Niektórzy jednak inaczej rozumiejąc pytanie Ardźuny przedstawiają odpowiedź Boga jako niepasującą do pytania (tat-pratikūla). Mianowicie [autorzy ci] przedstawili [jedno] znaczenie Gity w podsumowaniu, następnie tutaj opisują niepasujące do niego znaczenie w pytaniu i odpowiedzi.

Jakim to sposobem? Najpierw w podsumowaniu Gity przedstawiona jest jako konkluzja synteza wiedzy i czynu [odpowiednia dla] osób na wszystkich etapach życia (āśramin). Następnie [autor] precyzuje, ostatecznie odrzucając [twierdzenie], że gdy wyrzeknie się czynów, które Objawienie nakazuje [wypełniać] aż do śmierci, wówczas dzięki samej czystej wiedzy może osiągnąć wyzwolenie.

Tu jednak ukazuje opcjonalność [obowiązków] odpowiednio do etapów życia i mówi o [konieczności] wyrzeczenia się czynów, które Objawienie nakazuje [wypełniać] aż do śmierci.

Jak Bóg może przedstawiać Ardźunie takie przeciwstawne twierdzenia, i jak można pogodzić takie sprzeczności?

Może jest tak, że jedynie głowom rodzin wzbrania się porzucenia rytów wedyjskich i osiągania wyzwolenia dzięki czystej wiedzy, a nie osobom na innych etapach życia. Tu również pojawia się sprzeczność pomiędzy pierwszą i drugą tezą. Dlaczego? Uznawszy syntezę wiedzy i czynu dla osób na wszystkich etapach życia jako ostateczne znaczenie tekstu Gity, jak może temu zaprzeczać mówiąc o wyzwoleniu osiąganym dzięki samej wiedzy przez [osoby] na pozostałych etapach życia?

Oto możliwe wytłumaczenie: Słowa te powiedziane są ze względu na ryty wedyjskie. Głowom rodzin wzbrania się osiągania wyzwolenia dzięki samej wiedzy wyzbytej rytów wedyjskich. Nawet oświecone głowy rodziny, gdy przeoczą ryty bramińskie, niczym nieoświeceni, dzięki samej wiedzy nie osiągną wyzwolenia.

Tu również jest sprzeczność. Dlaczego? Jak rozsądny człowiek może uznać, że jedynie głowom rodzin, a nie osobom na innych etapach życia, wzbrania się osiągnięcia wyzwolenia dzięki wiedzy połączonej z rytami bramińskimi?

Co więcej, jeśli dzięki praktyce wiodącej do wyzwolenia ryty bramińskie są odpowiednie nawet dla tych, którzy kontrolują nasienie (ūrdhva-retas), to również dla głowy rodziny właściwe jest połączenie [wiedzy] z czynami bramińskimi (smārta), a nie z wedyjskimi (śrauta).

A może tylko w przypadku głów rodzin do wyzwolenia [niezbędna] jest synteza [wiedzy] z wedyjskimi i bramińskimi rytami. W przypadku kontrolujących nasienie wyzwolenie osiągane jest dzięki wiedzy połączonej tylko z rytami bramińskimi. Gdyby tak tyło, to jedynie głowom rodziny składa się na barki pełen różnorodnego wysiłku czyn rytów wedyjskich i bramińskich, obarczony licznymi kłopotami.

A może jedynie głowy rodziny osiągają wyzwolenie dzięki różnorodnym wysiłkom, a nie osoby na pozostałych etapach życia, które nie wypełniają codziennych rytów wedyjskich. To również jest nieprawdą. Wszystkie upaniszady, eposy, purany i księgi jogi rekomendują pragnącemu wyzwolenia wyrzeczenie się czynów, jako że jest ono wspomagające wiedzę (jñānāṅgatva), a dodatkowo Objawienie i Tradycja rekomendują opcjonalność etapów życia oraz ich syntezę.

W takim razie doskonałością [osiąganą przez osoby] na wszystkich etapach życia jest synteza czynu i wiedzy. Tak nie jest, gdyż pragnącemu wyzwolenia rekomenduje się porzucenie wszelkich czynów. A oto [cytaty] z Objawienia:
„Porzuca [pragnienie synów, bogactwa, świata] i wtedy pędzi żywot wędrownego żebraka” (Bṛh-up 3.5.1),
„Mówią, że spośród wszelkiej ascezy (tapas) wyrzeczenie (saṁnyāsa) nie ma sobie równego” (Nār-up 2.79),
„Właśnie wyrzeczenie [wszystko] prześciga” (Nār-up 2.78),
„Nie dzięki czynowi, ani potomstwu czy bogactwu, ale dzięki wyrzeczeniu (tyāga) osiąga się nieśmiertelność” (Nār-up 2.12),
„Jedynie dzięki celibatowi dom opuszczają [= zostają ascetami]” (Jāb-up 4).

vyutthāyātha bhikṣācaryaṃ caranti (Bṛh-up 3.5.1),

tasmāt saṃnyāsam eṣāṃ tapasām atiriktam āhuḥ (Nār-up 2.79),

nyāsa evātyarecayet (Nār-up 2.78), iti |

na karmaṇā na prajayā dhanena tyāgenaike ’mṛtatvam ānaśuḥ (Nār-up 2.12) iti ca |

brahmacaryād eva pravrajet (Jāb-up 4) ity ādyāḥ śrutayaḥ |

Porzuć prawość i nieprawość, obie – prawdę i fałsz porzuć.
Porzuciwszy prawdę i fałsz, porzuć to, dzięki czemu je odrzuciłeś.
Dzięki pragnieniu ujrzenia treści patrz na kołowrót wcieleń jako jej pozbawiony.
Wywędruj, dom zostawiając i schroń się w najwyższej ascezie.

tyaja dharmam adharmaṃ ca ubhe satyānṛte tyaja |
ubhe satyānṛte tyaktvā yena tyajasi tat tyaja ||
saṃsāram eva niḥsāraṃ dṛṣṭvā sāra-didṛkṣayā |
pravrajanty akṛtodvāhāḥ paraṃ vairāgyam āśritāḥ ||

iti bṛhaspatir api kacaṃ prati |

Czyn wiąże człowieka, a wiedza go wyzwala,
dlatego asceci, którzy ujrzeli najwyższe czynu nie czynią. (MBh 12.233.7)

karmaṇā badhyate jantur vidyayā ca vimucyate |
tasmāt karma na kurvanti yatayaḥ pāra-darśinaḥ || (MBh 12.233.7)

iti śukānuśāsanam |

Tutaj również [jest powiedziane]: „Gdy dzięki umysłowi wszelkie pragnienia porzucił…” (BhG 5.13)

Można zatem powiedzieć: Ponieważ wyzwolenie nie jest osiągane dzięki czynom, to działania pragnącego wyzwolenie są bezcelowe, a codzienne [ryty] wypełniane są [jedynie] w celu pozbycia się przewin (pratyavāya).

Tak nie jest, gdyż przewiny (pratyavāya) dotyczą wyłącznie niewyrzeczeńców. Przewiny wynikłe z niewypełniania ofiar ogniowych i innych [rytów] nie mają zastosowania w przypadku wyrzeczeńców, tak jak ma to miejsce w przypadku studentów czy niewyrzeczeńców działających dla korzyści.

Nie może powstać przewina mająca naturę bytu z nieobecności codziennych rytów, gdyż Objawienie neguje możliwość powstania bytu z niebytu: „Jak z niebytu mógłby byt powstać?” (Chān-up 6.2.2).

Gdyby Wedy głosiły, że grzech w niewytłumaczalny sposób powstaje z niewypełniania czynów, wówczas należałoby uznać je za głoszące nieprawdę i niebędące środkiem poznania właściwego, gdyż wypełnianie i niewypełnianie czynów na równi owocowałoby cierpieniem.

Co więcej wiodłoby to do irracjonalnej konkluzji, że pisma mają charakter sprawczy, a nie informacyjny. Z czym nie można byłoby się zgodzić.

Zatem czyny nie [są przeznaczone] dla wyrzeczeńców, a także synteza wiedzy i czynu nie jest właściwa, gdyż wówczas pytanie Ardźuny: „Jeśli uważasz, że roztropność lepsza jest od czynu…” (BhG 3.1) nie byłoby właściwe. Gdyby Bóg w drugim rozdziale radził: „Powinieneś dokonać syntezy wiedzy i czynu”, wówczas pytanie Ardźuny: „Jeśli uważasz Dźanardano, że roztropność lepsza jest od czynu…” (BhG 3.1) byłoby nie na miejscu.

Gdyby powiedział Ardźunie: „Powinieneś wypełniać zarówno czyny, jak i [jogę] rozumu” i „To, co znasz jako czyny, to jest również [jogą] rozumu”, wówczas pytanie: „to dlaczego, Keśawo, zaprzęgasz mnie do okropnego czynu?” w żaden sposób nie miałoby sensu.

Nie jest tak, że wyższości rozumu nie należy zastosować [również] w przypadku Ardźuny, na mocy tego co Bóg wcześniej powiedział, skutkiem [której to wypowiedzi] pojawiło się pytanie: „Jeśli [uważasz], że lepsza jest…” (BhG 3.1).

Jednak jeśli zaprzeczono możliwości jednoczesnego [praktykowania] przez jedną osobę wiedzy i czynu, to Bóg musiał wcześniej mówić o wypełnianiu [tych dwóch praktyk] przez różne osoby, a wówczas na miejscu jest pytanie: „Jeśli [uważasz], że lepsza jest…” (BhG 3.1).

Nawet gdyby pytanie to było zadane skutkiem błędnego zrozumienia, to odpowiedź Boga dotycząca przestrzegania [obydwu ścieżek] przez różne osoby nie powinna mieć miejsca. [Przecież] odpowiedź Boga nie mogłaby być motywowana [niewłaściwym pytaniem] Ardźuny.

Z odpowiedzi Boga, przypisującej przestrzeganie stałości w czynie i wiedzy dwóm różnym osobom, wynika, że synteza wiedzy i czynu jest niewłaściwa.

Dlatego w Gicie, jak i we wszystkich upaniszadach ustanowiona jest niezaprzeczalna konkluzja: wyzwolenie zyskiwane jest jedynie dzięki wiedzy.

Gdyby właściwa była synteza obydwu, prośba o jedną konkluzję: „Zdecydowawszy, przedstaw jedno – wiedzę lub czyn” (BhG 3.2) nie byłaby właściwa.