BhG 3.42

analiza syntaktyczna

indriyāṇi (zmysły) parāṇi (wyższe) [santi iti] (są) [te] (oni) āhuḥ (oznajmili),
indriyebhyaḥ (od zmysłów) manaḥ (umysł) param (wyższy) [asti] (jest),
manasaḥ tu (ale od umysłu) buddhiḥ (roztropność) parā (wyższa) [asti] (jest),
yaḥ tu (ale który) buddheḥ (od roztropności) parataḥ (daleko ponad) saḥ (on) [asti] (jest).

tłumaczenie polskie

Oznajmiono, że zmysły są wyżej, od zmysłów wyższy jest umysł,
od umysłu wyższa jest roztropność, ale on jest wysoko ponad.

analiza gramatyczna

indriyāṇi	–	indriya 1i.3 n. – zmysły (od: √ ind – posiadać moc);
parāṇi	–	para 1i.3 n. – dalekie, odległe, poza, wcześniejsze, późniejsze, starożytne, ostateczne, najwyższe, najlepsze;
āhuḥ	–	√ ah (mówić – odmiana jedynie w Perf. reszta form od: √ brū) Perf. P 1c.3 – powiedzieli;
indriyebhyaḥ	–	indriya 5i.3 n. – od zmysłów (od: √ ind – posiadać moc);
param	–	para 1i.1 n. – daleki, odległy, poza, wcześniejszy, późniejszy, starożytny, ostateczny, najwyższy, najlepszy;
manaḥ	–	manas 1i.1 n. – umysł (od: √ man – myśleć);
manasaḥ	–	manas 5i.1 n. – od umysłu (od: √ man – myśleć)
tu	–	av. – ale, wtedy, z drugiej strony, i;
parā	–	para 1i.1 f. – daleka, odległa, poza, wcześniejsza, późniejsza, starożytna, ostateczna, najwyższa, najlepsza;
buddhiḥ	–	buddhi 1i.1 f. – roztropność, rozum, myśl, rozsądek, intelekt, percepcja, poznanie, idea, pogląd (od: √ budh – budzić, rozumieć, percepować);
yaḥ	–	yat sn. 1i.1 m. – kto;
buddheḥ	–	buddhi 5i.1 f. – od roztropności, od rozumu, od myśli, od rozsądk, od intelektu, od percepcji, od poznania, od idei, od poglądu (od: √ budh – budzić, rozumieć, percepować);
parataḥ	–	av. – dalej, poza, daleko ponad (od: para – daleki, odległy, poza; ablativus nieodmienny zakończony na: -tas);
tu	–	av. – ale, wtedy, z drugiej strony, i;
saḥ	–	tat sn. 1i.1 m. – on;

warianty tekstu

yo buddheḥ → buddher yaḥ (od roztropności, który);

Śāṃkara

Legenda:
fragmenty komentowanego wersetu
cytaty z różnych pism
wprowadzenie polemiki

Zostało powiedziane: „na początku powściągnij zmysły i zniszcz wroga – żądzę”. Teraz będzie powiedziane jakie schronienie [należy przyjąć], by zniszczyć żądzę:		indriyāṇy ādau niyamya kāmaṃ śatruṃ jahihi ity uktam | tatra kim āśrayaḥ kāmaṃ jahyāt ity ucyate —
Oznajmiono, że zmysły są wyżej, od zmysłów wyższy jest umysł, od umysłu wyższy jest rozum, a ten kto przewyższa rozum, to on.		indriyāṇi parāṇy āhur indriyebhyaḥ paraṃ manaḥ | manasas tu parā buddhir yo buddheḥ paratas tu saḥ ||3.42||
Zmysły – począwszy od słuchu, jest ich pięć. Uznawszy ciało za grube, zewnętrzne i ograniczone oraz zauważając, że [zmysły są] subtelniejsze, wewnętrzne i sięgające dalej, mędrcy oznajmili, że są one wyżej, czyli przewyższają [grube ciało]. Podobnie od zmysłów wyższy jest umysł mający naturę postanowień i wyobrażeń (saṃkalpa-vikalpa). Podobnie od umysłu wyższy jest rozum mający naturę pewności.		indriyāṇi śrotrādīni pañca | dehaṃ sthūlaṃ bāhyaṃ paricchinnaṃ cāpekṣya saukṣmyāntaratva-vyāpitvādy-apekṣayā parāṇi prakṛṣṭāny āhuḥ paṇḍitāḥ | tathā indriyebhyaḥ paraṃ manaḥ saṃkalpa-vikalpātmakam | tathā manasas tu parā buddhir niścayātmikā |
Podobnie ten kto jest ponad wszelkim postrzegalnym i ponad zasięgiem rozumu, kto jest wcielony, kogo omracza żądza zakrywszy mu wiedzę – [żądza] wraz ze zmysłami, swym siedliskiem – ten przewyższa rozum. On jest obserwatorem rozumu, Nadjaźnią (paramātman).		tathā yaḥ sarva-dṛśyebhyo buddhy-antebhyo ’bhyantaro yaṃ dehinam indriyādibhir āśrayair yuktaḥ kāmo jñānāvaraṇa-dvāreṇa mohayatīty uktam | buddheḥ paratas tu sa | sa buddher draṣṭā | paramātmā ||3.42||

Rāmānuja

jñānavirodhiṣu pradhānam āha

jñānavirodhe pradhānānīndriyāṇy āhuḥ, yata indriyeṣu viṣayavyāpṛteṣu ātmani jñānaṃ na pravartate / indriyebhyaḥ paraṃ manaḥ indriyeṣu uparateṣv api manasi viṣayapravaṇe ātmajñānaṃ na saṃbhavati / manasas tu parā buddhiḥ manasi vṛttyantaravimukhe 'pi viparītādhyavasāyapravṛttau satyāṃ jñānaṃ na pravartate / sarveṣu buddhiparyanteṣu uparateṣv apīcchāparyāyaḥ kāmo rajassamudbhavo vartate cet, sa evaitānīndriyādīny api svaviṣaye vartayitvā ātmajñānaṃ niruṇaddhi / tad idam ucyate, yo buddheḥ paras tu saḥ iti / buddher api yaḥ paras sa kāma ityarthaḥ

Śrīdhara

yatra citta-praṇidhānena indriyāṇi niyantuṃ śakyante, tad ātma-svarūpaṃ dehādibhyo vivicya darśayati indriyāṇīti | indriyāṇi dehādibhyo grāhyebhyaḥ parāṇi śreṣṭhāny āhuḥ sūkṣmatvāt prakāśakatvāc ca | ataeva tad-vyatiriktatvam apy arthād uktaṃ bhavati | indriyebhyaś ca saṅkalpātmakaṃ manaḥ param tat-pravartakatvāt | manasas tu niścayātmikā buddhiḥ parā | niścaya-pūrvakatvāt saṅkalpasya | yas tu buddheḥ paratas tat-sākṣitvenāvasthitaḥ sarvāntaraḥ sa ātmā | taṃ vimohayati dehinam iti dehi-śabdokta ātmā sa iti parāmṛśyate

Madhusūdana

nanu yathā kathaṃcid bāhyendriya-niyama-sambhave 'py āntara-tṛṣṇā-tyāgo 'tiduṣkara iti cen, na | raso 'py asya paraṃ dṛṣṭvā nivartate [Gītā 2.59] ity atra para-darśanasya rasābhidhānīyaka-tṛṣṇā-tyāga-sādhanasya prāg-ukteḥ | tarhi ko 'sau paro yad-darśanāt tṛṣṇā-nivṛttir ity āśaṅkya śuddham ātmānaṃ para-śabda-vācyaṃ dehādibhyo vivicya darśayati indriyāṇīti | śrotrādīni jñānendriyāṇi pañca sthūlaṃ jaḍaṃ paricchinnaṃ bāhyaṃ ca deham apekṣya parāṇi sūkṣmatvāt prakāśakatvād vyāpakatvād antaḥsthatvāc ca prakṛṣṭāny āhuḥ paṇḍitāḥ śrutayo vā | tathendriyebhyaḥ paraṃ manaḥ saṅkalpa-vikalpātmakaṃ tat-pravartakatvāt | tathā manasas tu parā buddhir adhyavasāyātmikā | adhyavasāyo hi niścayas tat-pūrvaka eva saṅkalpādir mano-dharmaḥ | yas tu buddheḥ paratas tad-bhāsakatvenāvasthito yaṃ dehinam indriyādibhir āśrayair yuktaḥ kāmo jñānāvaraṇa-dvāreṇa mohayatīty uktaṃ sa buddher draṣṭā para ātmā | sa eṣa iha praviṣṭaḥ itivad dvyavahitasyāpi dehinas tadā parāmarśaḥ | atrārthe śrutiḥ –

indriyebhyaḥ parā hy arthā arthebhyaś ca paraṃ manaḥ |
manasas tu parā buddhir buddher ātmā mahān paraḥ ||
mahataḥ parama-vyaktam avyaktāt puruṣaḥ paraḥ |
puruṣān na paraṃ kiṃcit sā kāṣṭhā sā parā gatiḥ || [KaṭhU 1.3.10-11] iti |

atrātmanaḥ paratvasyaiva vākya-tātparya-viṣayatvād indriyādi-paratvasyāvivakṣitatvād indriyebhyaḥ parā arthā iti sthāne 'rthebhyaḥ parāṇīndriyāṇīti vivakṣābhedena bhagavad-uktaṃ na virudhyate | buddher asmad-ādi-vyaṣṭi-buddheḥ sakāśān mahān ātmā samaṣṭi-buddhi-rūpaḥ paraḥ mano mahān matir brahma pūr buddhiḥ khyātir īśvaraḥ iti vāyu-purāṇa-vacanāt | mahato hairaṇyagarbhyā buddheḥ param avyaktam avyākṛtaṃ sarva-jagad-bījaṃ māyākhyaṃ māyāṃ tu prakṛtiṃ vidyād iti śruteḥ | tad dhedaṃ tarhy avyākṛtam āsīt iti ca | avyaktāt sakāśāt sakala-jaḍa-varga-prakāśakaḥ puruṣaḥ pūrṇa ātmā paraḥ | tasmād api kaścid anyaḥ paraḥ syād ity ata āha puruṣān na paraṃ kiṃcid iti | kuta evaṃ yasmāt sā kāṣṭhā samāptiḥ sarvādhiṣṭhānatvāt | sā parā gatiḥ | so 'dhvanaḥ pāram āpnoti tad viṣṇoḥ paramaṃ padam ity ādi-śruti-prasiddhā parā gatir api saivety arthaḥ | tad etat sarvaṃ yo buddheḥ paratas tu sa ity anenoktam

Viśvanātha

na ca prathamam eva mano-buddhi-jaye yatanīyam aśakyatvād ity āha indriyāṇi parāṇīti | daśa-dig-vijayibhir api vīrair durjayatvād atibalatvena śreṣṭhānīty arthaḥ | indriyebhyaḥ sakāśād api prabalatvān manaḥ paraṃ | svapne khalv indriyeṣv api naṣṭeṣv anaśvaratvād iti bhāvaḥ | manasaḥ sakāśād api parā prabalā buddhir vijñāna-rūpā | suṣuptau manasy api naṣṭe tasyāḥ sāmānyākārāyā anaśvarātvād iti bhāvaḥ | tasya buddheḥ sakāśād api parato balādhikyena yo vartate, tawsyām api jñānābhyāsena naṣṭāyāṃ satyāṃ yo virājata ity arthaḥ | sa tu prasiddho jīvātmā kāmasya jetā | tena vastutaḥ sarvato 'py atiprabalena jīvātmanā indriyādīn vijitya kāmo vijetuṃ śakya eveti nātrāsambhāvanā kāryeti bhāvaḥ

Baladeva

nanu mudrita-yantrāmbu-nyāyena niṣkāma-karma-pravaṇatayendriya-niyamane kāma-kṣatir iti tvayā pradarśitam | atha daihika-karma-kāle mukta-yantrāmbu-nyāyenendriya-vṛtti-prasāre kāmasya punar ujjīvatāpattiḥ syād iti tatra raso 'py asya paraṃ dṛṣṭvā [Gītā 2.59] iti pūrvopadiṣṭena viviktātmānubhavena niḥśeṣā tasya kṣatiḥ syād iti darśayati indriyāṇīti dvābhyām |

pāñcabhautikād dehād indriyāṇi parāṇy āhur paṇḍitāḥ | tac cālīkatvāt tato ’tisūkṣmatvāt tad-vināśe 'vināśāc ca | indriyebhyaḥ manaḥ paraṃ jāgare teṣāṃ pravartakatvāt svapne teṣu svasmin vilīneṣu rājya-kartṛtvena sthitatvāc ca | manasas tu buddhiḥ parā, niścayātmaka-buddhi-vṛttyaiva saṅkalpātmaka-mano-vṛtteḥ prasarāt | yas tu buddher api parato 'sti, sa dehī jīvātmā cit-svarūpo dehādi-buddhy-antar-viviktayānubhūtaḥ san niḥśeṣa-kāma-kṣati-hetur bhavatīti | kaṭhāś caivaṃ paṭhanti –

indriyebhyaḥ parā hy arthā arthebhyaś ca paraṃ manaḥ |
manasas tu parā buddhir buddher ātmā mahān paraḥ || ity ādi |

asyārthaḥ – indriyebhyo 'rthā viṣayās tad-ākarsiktatvāt parāḥ pradhāna-bhūtāḥ | viṣayendriya-vyavahārasya mano-mūlatvād arthebhyo manaḥ paraṃ viṣaya-bhogasya niścaya-pūrvakatvāt saṃśayātmakān manaso manaḥ paraṃ viṣaya-bhogasya niścaya-pūrvakatvāt saṃśayātmakān manaso niścayātmikā buddhiḥ parā buddher bhogopakaraṇatvāt tasyāḥ sakāśād bhoktātmā jīvaḥ paraḥ sa cātmā mahān dehendriyāntaḥkaraṇa-svāmīti daihikaṃ karma tu pūrvābhyāsa-vaśāc cakra-bhramitvat setsyati

Michalski

Wysoko są cenione zmysły, wyżej jednak serce, – od serca wyżej stoi rozum, ponad rozumem stoi „On”.

Olszewski

Zmysły, powiadają, są potężne, duch jest silniejszy; rozum jest silniejszy od ducha. Ale silniejszą od rozumu jest ona (radżas).

Dynowska

Mówią, iż zmysły są silne, lecz myśl jest od zmysłów silniejsza, a od myśli Rozum rozpoznający; lecz i ponad Rozum wyższy jest – ON.

Sachse

Doskonałe są zmysły, mówią.
Od zmysłów wyższy jest umysł,
a od umysłu wyższy jest rozum.
Ten natomiast, kto stoi ponad rozumem, to on.

Kudelska

Powiadają, iż zmysły są wielkie, lecz od zmysłów umysł wyższy,
Od umysłu wyższy rozum, a On jest wyższy nawet od rozumu.

Rucińska

Mówią, że zmysły są wyżej, od zmysłów wyższy jest umysł,
Nad umysł wyższy jest rozum – On stoi ponad rozumem!

Szuwalska

Zmysły są potężniejsze od rzeczy zmysłowych.
Nad nimi stoi umysł, a inteligencja
Nad umysł jest wzniesiona, lecz coś ją przewyższa.

Byrski

Mówią, że są zmysły przednie. Od zmysłów myśl jest przedniejsza.
Od myśli przedniejszy rozum. To przedniejsze niźli rozum.