catur-vidhā bhajante māṃ janāḥ sukṛtino ‘rjuna
ārto jijñāsur arthārthī jñānī ca bharata-rṣabha
catur-vidhāḥ | – | catur-vidha 1n.3 m. – four kinds of (from: catur – four; vi-√dhā – to divide, vidhā – division, part); |
bhajante | – | √bhaj (to share, to love, to rejoice, to worship) Praes. Ā 1v.3 – they worship; |
mām | – | asmat sn. 2n.1 – me; |
janāḥ | – | jana 1n.3 m. – people, men (from: √jan – to be born, to produce); |
sukṛtinaḥ | – | sukṛta 1n.3 m. – good-doers, the noble, the pious (from: su – prefix: good, excellent, beautiful, virtuous; √kṛ – to do, PP kṛta – done, made; sukṛta – well done, merit, benefit, virtue, fortune; -in, -min, -vin – sufixes meaning one who possesses); |
arjuna | – | arjuna 8n.1 m. – white, clear, O Arjuna; |
ārtaḥ | – | ārta (ā-√ṛ – to reach, to fall into) 1n.1 m. – suffering, distressed, afflicted; |
jijñāsuḥ | – | jijñāsu (√jñā – to know, to understand) des. 1n.1 m.; jñātum icchantaḥ – desiring to know; |
arthārthī | – | artha-arthin 1n.1 m.; yo ‘rtam arthayate saḥ – who wants wealth (from: √arth – to strive to obtain, to desire, to request, artha – purpose, advantage, concern, object, wealth, use; -in, -min, -vin – sufixes meaning one who possesses; arthin – desiring, longing for, beggar); |
jñānī | – | jñānin 1n.1 m. – wise, one in knowledge (from: √jñā – to know, to understand), -in, -min, -vin – sufixes meaning one who possesses; |
ca | – | av. – and; |
bharata-rṣabha | – | bharata-rṣabha 8n.1 m.; TP: bharatāṇām ṛṣabha iti – O best of the Bharatas (from: √bhṛ – to hold or bharata – king Bharata, maintained, actor, in plural – the descendants of Bharata; ṛṣabha – bull, the best of any kind); |
catur-vidhāś catuḥ-prakārā bhajante sevante māṃ janāḥ sukṛtinaḥ puṇya-karmāṇo he’rjuna | ārta ārti-parigṛhītas taskara-vyāghra-rogādinābhibhūta āpannaḥ | jijñāsur bhagavat-tattvaṃ jñātum icchati yaḥ | arthārthī dhana-kāmaḥ | jñānī viṣṇos tattva-vic ca he bharatarṣabha
tad ete trayaḥ sa-kāmā vyākhyātāḥ niṣkāmaś caturtha idānīm ucyate jñānī ca | jñānaṃ bhagavat-tattva-sākṣātkāras tena nitya-yukto jñānī tīrṇa-māyo nivṛtta-sarva-kāmaḥ | ca-kāro yasya kasyāpi niṣkāma-prema-bhaktasya jñāniny-antar-bhāvārthaḥ | he bharatarṣabha tvam api jijñāsur vā jñānī veti katamo ‚haṃ bhakta iti mā śaṅkiṣṭhā ity arthaḥ | tatra niṣkāma-bhakto jñānī yathā sanakādir yathā nārado yathā prahlādo yathā pṛthur yathā vā śukaḥ | niṣkāmaḥ śuddha-prema-bhakto yathā gopikādir yathā vākrūra-yudhiṣṭhirādiḥ | kaṃsa-śiśupālādayas tu bhayād dveṣāc ca santata-bhagavac-cintā-parā api na bhaktā bhagavad-anurakter abhāvāt | bhagavad-anurakti-rūpāyās tu bhakteḥ svarūpaṃ sādhanaṃ bhedās tathā bhaktānām api bhagavad-bhakti-rasāyane ‚smābhiḥ sa-viśeṣaṃ prapañcitā itīhoparamyate
pradhānībhūtā kevalā iti dvividhaiva bhaktir madhyame ‚sminn adhyāya-ṣaṭke bhagavatoktā | yā tu tṛtīyā guṇībhūtā bhaktiḥ karmaṇi jñānini yogini ca karmādi-phala-siddhy-arthā dṛśyate | tasyāḥ prādhānyābhāvāt na bhaktitva-vyapadeśaḥ | kintu tatra tatra karmādīnām eva prādhānyāt | prādhānyena vyapadeśā bhavanti iti nyāyena karmatva-jñānatva-yogatva-vyapadeśaḥ | tadvatām api karmitva-jñānitva-yogitva-vyapadeśaḥ | na tu bhaktatva-vyapadeśaḥ | phalaṃ ca sakāma-karmaṇaḥ svargo niṣkāma-karmaṇo jñāna-yogo jñāna-yogayor nirvāṇa-mokṣa iti |
atha dvidhāyā bhakteḥ phalam ucyate | tatra pradhānībhūtāsu bhaktiṣu madhye ārtādiṣu triṣu yāḥ karma-miśrās tisraḥ sa-kāmā bhaktayas tāsāṃ phalaṃ tat-tat-kāma-prāptiḥ | viṣaya-sādguṇyāt tad-ante sukhaiśvarya-pradhāna-sālokya-mokṣa-prāptiś ca, na tu karma-phala-svarga-bhogānta iva pātaḥ | yad vakṣyate yānti mad-yājino ‚pi mām [Gītā 9.25] iti | caturthyā jñāna-miśrāyās tata utkṛṣṭāyās tu phalaṃ śānta-ratiḥ sanakādiṣv iva | bhakta-bhagavat-kāruṇyādhikya-vaśāt kasyāścit tasyāḥ phalaṃ premotkarṣaś ca śrī-śukādiṣv iva | karma-miśrā bhaktir yadi niṣkāmā syāt tadā tasyāḥ phalaṃ jñāna-miśrā bhaktiḥ | tasyāḥ phalam uktam eva | kvacic ca svabhāvād eva dā̆sādi-bhakta-saṅgottha-vāsanā vaśād vā jñāna-karmādi-miśra-bhaktimatām api dāsyādi-premā syāt, kintu aiśvarya-pradhānam eveti |
atha jñāna-karmādy-amiśrāyāḥ śuddhāyā ananyākiñcanottamādi-paryāyāḥ bhakter bahu-prabhedāyā dāsya-sakhyādi-premavat-pārṣadatvam eva phalam ity ādikaṃ śrī-bhāgavata-ṭīkāyāṃ bahuśaḥ pratipāditam | atrāpi prasaṅga-vaśāt sādhya-bhakti-vivekaḥ saṃkṣipya darśitaḥ