bhūta-grāmaḥ sa evāyaṃ bhūtvā bhūtvā pralīyate
rātry-āgame ‘vaśaḥ pārtha prabhavaty ahar-āgame
bhūta-grāmaḥ | – | bhūta-grāma 1n.1 m.; TP: bhūtānāṁ grāma iti – multitude of beings (from: √bhū – to be, PP bhūta – been, real, world; grāma – collection, multitude, village); |
saḥ | – | tat sn. 1n.1 m. – this; |
eva | – | av. – certainly, just, merely; |
ayam | – | idam sn. 1n.1 m. – that; |
bhūtvā bhūtvā | – | √bhū (to be) absol. – after becoming, after becoming (double means continuous); |
pralīyate | – | pra-√lī (to dissolve, to vanish) Praes. Ā 1v.1 – it dissolves; |
rātry-āgame | – | rātry-āgama 7n.1 m.; TP: rātrer āgama iti – at the arrival of night (from: √rā – to grant or √ram – to play, to rejoice, rātri – night; ā-√gam – to come, āgama – arrival); |
avaśaḥ | – | avaśa 1n.1 m. – unwillingly, helplessly (from: √vaś – to desire, to subjugate, to command, vaśa – wish, power, control, dominion); |
pārtha | – | pārtha 8n.1 m. – O son of Pṛthā (from: √pṛth – to extend, pṛthā – Kuntī, mother of the sons of Pāṇḍu); |
prabhavati | – | pra-√bhū (to spring up from, to produce) Praes. P 1v.1 – it is born; |
ahar-āgame | – | ahar-āgama 1.7 m.; TP: ahnar āgama iti – at the arrival of day (from: ahar / ahan – day; ā-√gam – to come, āgama – arrival); |
bhūta-grāmo bhūta-samudāyaḥ sthāvara-jaṅgama-lakṣaṇo yaḥ pūrvasmin kalpa āsīt sa evāyaṃ nānyaḥ | bhūtvā bhūtvāhar-āgame | pralīyate punaḥ punaḥ rātry-āgame’hnaḥ kṣaye’vaśo’svatantra eva | he pārtha | prabhavati jāyate’vaśa evāhar-āgame
ye manuṣyādicaturmukhāntānāṃ matsaṅkalpakṛtāhorātravyavasthāvido janāḥ, te brahmaṇaś caturmukhasya yad ahaḥ tac caturyugasahasrāvasānaṃ viduḥ, rātriṃ ca tathārūpām / tatra brahmaṇo ‚harāgamasamaye trailokyāntarvartinyo dehendriyabhogyabhogasthānarūpā vyaktaś caturmukhadehāvasthād avyaktāt prabhavanti / tatraiva avyaktāvasthāviśeṣe caturmukhadehe rātryāgamasamaye pralīyante / sa evāyaṃ karmavaśyo bhūtagrāmo ‚harāgame bhūtvā bhutvā rātryāgame pralīyate / punar apy aharāgame prabhavati / tathā varṣatāvasānarūpayugasahasrānte brahmalokaparyantā lokāḥ brahmā ca, „pṛthivyapsu pralīyate āpastejasi līyante” ityādikrameṇa avyaktākṣaratamaḥparyantaṃ mayy eva pralīyante / evaṃ madvyatiriktasya kṛtsnasya kālavyavasthayā matta utpatteḥ mayi pralayāc cotpattivināśayogitvam avarjanīyam ity aiśvaryagatiṃ prāptānāṃ punarāvṛttir aparihāryā / mām upetānāṃ tu na punarāvṛttiprasaṅgaḥ
sūryā-candramasau dhātā yathā-pūrvam akalpayat |
divaṃ ca pṛthivīṃ cāntarikṣam atho suvaḥ || iti śruteḥ | (MahānārāyaṇaU 1.65)
samāna-nāma-rūpatvād āvṛttāv apy avirodhau darśanāt smṛteś ca (Vs 1.3.30) iti nyāyāc ca | avaśa ity avidyā-kāma-karmādi-paratantraḥ | he pārtha spaṣṭam itarat